سه منزلگاه انسان| منشأ عذاب‌ها و نعمت‌های برزخی

عالم برزخ و ساکنان آن مادی نیستند ولی جسمانی هستند. مقدار، شکل، طول، عرض و عمق دارند. عالم برزخ از لحاظ رتبه‌ی وجودی فوق جهان طبیعت و محیط بر آن می‌باشد. انسان‌ها در جهان برزخ، بر طبق اندوخته‌های دنیوی خود، زندگی خوب یا دشواری را خواهند داشت. پس از عالمِ برزخ عالم یا عوالم دیگری است، به نام عالم یا عوالم عقول مجرده که در فلسفه اشراق وجود آن‌ها به اثبات رسیده است.

جایگاه برزخ و زندگی در آن

برزخ به معنای فاصله بین دو چیز است. عالم برزخ فاصله بین عالم دنیا و عالم قیامت و حشر کلی است.
عمربن یزید گفت: از حضرت صادق (علیه السلام) پرسیدم: برزخ چیست؟
فرمود: برزخ از هنگام مرگ و دفن در قبر شروع می‌شود و تا قیامت ادامه دارد.[١] انسان در سیر صعودی و باطنی به سوی اقامتگاه ابدی و عالم ربوبی و لقاءالله به ناچار باید عوالمی را طی کند. در قرآن آمده:

«یا أَیُّها الإِنْسانُ إِنَّک کادِحٌ إِلى‏ رَبِّک کَدْحاً فَمُلاقِیهِ»؛[٢] ای انسان تو برای ملاقات پروردگارت سخت تلاش کردی پس او را ملاقات خواهی کرد. نخستین منزل او عالم طبیعت و جهان مادی است که به عنوان مزرعه آخرت معرفی شده است. دومین منزلگه او عالم برزخ و اعظم می‌باشد که بعد از مرگ بلافاصله وارد آن خواهد شد. عالم برزخ و ساکنان آن مادی نیستند ولی جسمانی هستند. مقدار، شکل، طول، عرض و عمق دارند. عالم برزخ از لحاظ رتبه‌ی وجودی فوق جهان طبیعت و محیط بر آن می‌باشد. انسان‌ها در جهان برزخ، بر طبق اندوخته‌های دنیوی خود، زندگی خوب یا دشواری را خواهند داشت. پس از عالمِ برزخ عالم یا عوالم دیگری است، به نام عالم یا عوالم عقول مجرده که در فلسفه اشراق وجود آن‌ها به اثبات رسیده است. بنابراین، عالم برزخ پس از عالم دنیا، و قبل از عوالم عقول مجرده واقع شده و به همین جهت عالم برزخ نام گرفته است. ولی باید به این نکته مهم توجه داشته باشیم که این قبلیت و بعدیت و وسطیت زمانی و مکانی نیست تا سؤال شود: عالم برزخ در کجاست؟ در زمین است یا سایر کرات آسمانی یا جای دیگر؟ و چه زمانی به وجود آمده یا به وجود خواهد آمد. جواب این است که زمان و مکان از آثار امور مادی هستند، در صورتی که عالم برزخ از لحاظ رتبه وجودی فوق همه و محیط بر این‌هاست.
انسان‌ها در عالم برزخ زندگی‌های متفاوتی دارند: بعضی از بهترین نعمت‌ها بهره می‌گیرند و در کمال خوشی و آرامش زندگی می‌کنند، ولی برخی دیگر کمتر؛ در عذاب‌های برزخی نیز همه یک‌سان نیستند: بعضی در سخت‌ترین عذاب‌ها معذب هستند برخی در کمتر و خفیف‌تر. در یک کلام، زندگی برزخی نمونه‌ای است از زندگی اخروی و به تعبیر احادیث قبر باغی است از باغ‌های بهشت یا گودالی است از آتش‌های دوزخ.

منشأ عذاب‌ها و نعمت‌های برزخی

باید به این نکته مهم توجه داشته باشیم که انواع نعمت‌ها و عذاب‌های برزخی از عقاید، اخلاق و اعمال انسان‌ها در دنیا نشئت می‌گیرد بلکه خود اخلاق و اعمال خوب یا بد انسان هستند که در باطن ذات او وجود دارند و در عالم برزخ به صورت انواع نعمت‌ها یا عذاب‌ها آشکار می‌گردند. در آیات قرآن و احادیث بدین مطلب اشاره شده است، به عنوان نمونه:
قرآن می‌گوید: «روزی که هر کس کار خیری انجام داده آن را پیش روی خود می‌یابد. و هر کس کار زشتی انجام داده آرزو دارد که ای کاش بین او و عملش فاصله بسیار دوری وجود داشت.»[٣]
و فرمود: «کسانى که اموال یتیمان را به ستم میخورند همانا که در شکم خود آتش مى‏خورند. و به زودى در آتشى برافروخته در آیند.»[٤]
امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمود: «اعمال بندگان در دنیا، در آخرت پیش چشم آنان آشکار خواهد شد.»[٥]
امام صادق (علیه السلام) فرمود: «هنگامی که میت را در قبر می‌گذارند شخصی بر او ظاهر می‌شود و می‌گوید: ما سه نفر بودیم، رزق تو با فرا رسیدن اجلت تمام شد. خویشانت نیز تو را ترک کردند و رفتند. من عمل تو هستم و همیشه با تو خواهم بود، اما در دنیا مرا از همه ناچیزتر می‌شمردی.[٦]
امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمود: «آدمیزاد در آخرین روزهای زندگی دنیوی و اولین روز ورود به جهان آخرت مال و فرزندان و عملش برای او آشکار می‌شوند، پس به مال خود می‌گوید: من برای اندوختن تو زحمت کشیدم و حریص بودم، امروز به من چه کمکی می‌کنی؟ مال او می‌گوید: کفن خود را از من بگیر. پس به فرزندانش توجه می‌کند و می‌گوید: من شما را دوست می‌داشتم و در طول عمر از شما نگه‌داری کردم امروز چه کمکی به من می‌کنید؟ پاسخ دهند: تو را در گور پنهان می‌کنیم. سپس به عمل خود توجه می‌کند و می‌گوید: من در حق تو کوتاهی کردم و بر من دشوار می‌آمدی اکنون درباره من چه خواهی کرد؟
عمل او پاسخ می‌دهد: من در قبر (برزخ) و قیامت با تو خواهم بود تا هنگامی که بر پروردگارت وارد شوی. پس اگر ولی خدا (مؤمن) باشد خوش‌بوترین، زیباترین، خوش‌لباس‌ترین شخص بر او ظاهر می‌شود و می‌گوید: تو را به روح و ریحان و بهشت مژده می‌دهم. مقدم تو مبارک و خوش آمدی. پس شخص مرده به او می‌گوید: تو کیستی؟ در جواب می‌گوید: من عمل صالح تو هستم. از دنیا با تو آمده‌ام و تا بهشت تو را همراهی می‌کنم.»[٧]
 

صدقات جاریه

انسان تا زمانی که زنده است می‌تواند با عمل صالح و اخلاق نیک برای پس از مرگ و جهان آخرت خود توشه‌ای تهیه کند و در آن‌جا از آنها بهره بگیرد، ولی با فرارسیدن مرگ پرونده عملش بسته می‌شود و دستش از دنیا کوتاه می‌گردد.
اما از احادیث استفاده می‌شود که اگر انسان در دنیا کارهای نیک و بادوامی را به قصد قربت انجام داده، پس از مرگ و در جهان برزخ نیز از ثواب آنها بهره می‌گیرد. در احادیث به بعضی آن کارها اشاره شده است.
حضرت صادق (علیه السلام) فرمود: «شش چیز است که مؤمن بعداز مرگ نیز از ثواب آنها بهره میگیرد. فرزند صالحى که برایش طلب مغفرت کند، مصحف (کتابى) که خوانده شود، چاه آبى که بکند و در اختیار مردم قرار دهد، درختى که در زمین بنشاند، آبى که جارى سازد و به عنوان صدقه جارى سازد، و عمل خوبى که پایه‏ گذارى کند و مردم از آن پیروى کنند.»[٨]
حضرت صادق (علیه السلام) فرمود: «انسان پس از مرگ پاداشى را دریافت نمیکند جز از یکى از این سه چیز: صدقه ‏اى را که در زمان حیات بنا کند، ثواب چنین صدقه‏ اى تا قیامت به او خواهد رسید، ملکى را وقف امور خیریه کند، سنت خوب و هدایت کننده‏اى را پایه‏ گذارى کند که دیگران از آن پیروى کنند، و فرزند صالحى را به یادگار بگذارد که برایش طلب مغفرت کند.»[٩]
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: «وقتى مؤمن مُرد عملش قطع میشود جز از سه چیز: صدقه ‏اى که از او مانده و جریان دارد، علمى که مردم از آن نفع میبرند و فرزند صالحى که برایش دعا کند.»[١٠]
باز ایشان فرمود: «هرگاه مؤمنى بمیرد در حالى که نوشته علمى را از خود به جاى بگذارد در قیامت آن ورق علمى برایش سپرى در برابر آتش دوزخ خواهد شد. و در برابر هر حرفى که در آن ورق نگاشته شده خداى متعال در قیامت شهرى به وى عطا میکند که هفت برابر مجموع دنیا مى‌‏باشد.»[١١]
ابوبصیر می‌گوید: «از امام صادق (علیه السلام) شنیدم که فرمود: هرکس کار خیری را به دیگری بیاموزد به مقداری که به عمل کننده پاداش داده می‌شود به تعلیم دهنده نیز پاداش داده می‌شود. ابو بصیر می‌گوید:
به آن حضرت عرض کردم اگر شخص آموزش دیده همان را به دیگری بیاموزد، چه؟ فرمود: چنانچه آموزش دیده به همه مردم تعلیم کند به مقدار ثواب همه آنها به تعلیم‌دهنده (اول) نیز پاداش داده خواهد شد. ابوبصیر عرض کرد: گرچه شخص نخست مرده باشد؟ فرمود: آری، گرچه مرده باشد.»[١٢]
امام باقر (علیه السلام) فرمود: «هرکس عمل خیرى را به دیگرى بیاموزد به مقدار اجر عمل‌کننده به آموزنده نیز پاداش داده میشود؛ بدون این که از اجر عمل کنندگان چیزى کاسته شود. و هر کس کار زشتى را به دیگرى یاد دهد کیفر عمل کننده به آموزنده نیز داده خواهد شد؛ بدون این که از کیفر عمل کننده چیزى کاسته شود.»[١٣]

پی نوشت ها
[١]. کافى، ج ٣، ص ٢٤٢
[٢]. انشقاق (٨٤) آیه ٦
[٣]. آل‏ عمران (٣) آیه ٣٠
[٤]. نساء (٤) آیه ١٠
[٥]. نهج ‏البلاغه، کلمات قصار شماره ٧

[٦]. بحارالأنوار، ج ٦، ص ٢٦
[٧]. کافى، ج ٣، ص ٢٣١
[٨]. بحارالأنوار، ج ٦، ص ٢٩٣

[٩]. همان، ص ٢٩٣
[١١]. همان، ص ١٤٤
[١٢]. همان، ص ١٧
[١٣]. همان، ص ١٩
 

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت به نشانی اینترنتی https://hedayatgar.ir

آیت الله ابراهیم امینی

اَللهُمَّ صَلِّ عَلی فاطِمَةَ وَ اَبیها وَ بَعْلِها وَ بَنیها وَ السِّرِّ الْمُسْتَوْدَعِ فیها بِعَدَدِ ما اَحَاطَ بِهِ عِلْمُکَ

خداوندا به مقدار علمِ بی پایانت بر فاطمه و پدرش و شوهرش و فرزندانش و رازی که در او قرار داده شده، صلوات و درود بفرست